Cấm vận là gì? Các công bố khoa học về Cấm vận

Cấm vận là gì?

Cấm vận (tiếng Anh: sanctions hoặc embargo) là biện pháp mang tính cưỡng chế được một hoặc nhiều quốc gia, tổ chức quốc tế áp dụng nhằm hạn chế hoặc chấm dứt một phần hay toàn bộ quan hệ với quốc gia, tổ chức hoặc cá nhân bị nhắm đến. Cấm vận thường được sử dụng như công cụ chính trị, ngoại giao hoặc kinh tế để buộc đối tượng thay đổi hành vi bị cho là vi phạm luật pháp quốc tế, đe dọa an ninh, xâm phạm nhân quyền hoặc gây bất ổn khu vực.

Không giống như chiến tranh vũ trang, cấm vận được xem là biện pháp phi quân sự nhưng vẫn đủ sức gây áp lực mạnh mẽ. Tuy nhiên, cấm vận cũng có thể gây tổn thất lớn về kinh tế, xã hội và nhân đạo, đặc biệt khi kéo dài và bao trùm nhiều lĩnh vực.

Phân loại cấm vận

Cấm vận có thể được phân chia thành nhiều loại dựa trên phạm vi áp dụng và mục đích cụ thể. Một số loại phổ biến gồm:

• Cấm vận toàn diện: Là hình thức cấm vận mạnh nhất, ngăn chặn hầu hết hoặc toàn bộ giao dịch kinh tế, thương mại, tài chính và ngoại giao với quốc gia hoặc khu vực bị cấm vận. Ví dụ: lệnh cấm vận toàn diện của Mỹ với Cuba từ năm 1960.
• Cấm vận kinh tế một phần: Áp dụng cho một số lĩnh vực nhất định như xuất khẩu hàng hóa công nghệ cao, thiết bị năng lượng, dịch vụ tài chính… Ví dụ: các lệnh hạn chế công nghệ bán dẫn đối với Trung Quốc.
• Cấm vận cá nhân (còn gọi là trừng phạt mục tiêu): Nhắm vào cá nhân hoặc tổ chức cụ thể, thường gồm đóng băng tài sản, hạn chế đi lại, cấm giao dịch. Ví dụ: lệnh trừng phạt các tướng lĩnh quân sự Myanmar của EU và Mỹ sau cuộc đảo chính năm 2021.
• Cấm vận vũ khí: Cấm mua bán, xuất khẩu vũ khí và thiết bị quân sự cho các quốc gia có xung đột hoặc có nguy cơ vi phạm nhân quyền.
• Cấm vận ngoại giao: Cắt đứt quan hệ ngoại giao, rút đại sứ, hoặc đình chỉ tư cách thành viên trong các tổ chức quốc tế.

Cơ sở pháp lý và thể chế thực thi

Việc áp đặt cấm vận có thể được thực hiện bởi nhiều chủ thể khác nhau, bao gồm:

• Liên Hợp Quốc: Hội đồng Bảo an (UNSC) có quyền áp đặt các lệnh cấm vận bắt buộc theo Chương VII Hiến chương LHQ khi phát hiện mối đe dọa đến hòa bình và an ninh quốc tế. Các lệnh cấm vận này có tính ràng buộc đối với toàn bộ các quốc gia thành viên. Xem chi tiết tại trang chính thức của UNSC.
• Liên minh châu Âu: Có thể áp đặt cấm vận tập thể đối với quốc gia, tổ chức hoặc cá nhân thông qua cơ chế chính sách đối ngoại và an ninh chung (CFSP). Xem thêm tại Sanctions Map.
• Các quốc gia đơn lẻ: Hoa Kỳ thông qua Bộ Tài chính (OFAC), Canada, Anh, Nhật Bản… thường ban hành lệnh trừng phạt riêng theo luật pháp quốc nội. Thông tin chi tiết có tại trang OFAC.

Cách thức và cơ chế thực thi cấm vận

Một lệnh cấm vận có thể bao gồm các biện pháp sau:

• Đóng băng tài sản tài chính hoặc bất động sản của cá nhân/tổ chức bị trừng phạt.
• Cấm xuất khẩu các sản phẩm nhạy cảm như công nghệ thông tin, hàng hóa lưỡng dụng (dùng cho cả dân sự và quân sự), thiết bị quân sự.
• Hạn chế hoặc cấm các giao dịch ngân hàng, chuyển khoản, đầu tư, hợp tác tài chính.
• Cấm vận chuyển hàng hóa hoặc tàu biển, máy bay liên quan đến đối tượng bị trừng phạt.
• Hạn chế hoặc cấm cá nhân nhập cảnh, cư trú hoặc quá cảnh qua lãnh thổ của quốc gia áp đặt.

Ví dụ thực tế về các lệnh cấm vận

• Cấm vận Iran: Mỹ và EU áp đặt lệnh cấm vận nhằm ngăn chặn chương trình hạt nhân của Iran. Lệnh này giới hạn xuất khẩu dầu, cấm giao dịch tài chính và đóng băng tài sản. Chi tiết tại U.S. Iran Sanctions.
• Cấm vận Triều Tiên: Liên Hợp Quốc áp dụng nhiều vòng trừng phạt nhằm chấm dứt chương trình hạt nhân và tên lửa đạn đạo của quốc gia này. Các biện pháp bao gồm cấm bán than, dầu mỏ, cấm đầu tư nước ngoài, và hạn chế xuất khẩu lao động.
• Cấm vận Nga: Sau khi Nga sáp nhập Crimea (2014) và đặc biệt sau xung đột Ukraine (2022), nhiều nước phương Tây áp đặt hàng loạt biện pháp cấm vận tài chính, cấm nhập khẩu dầu, khí và loại Nga khỏi hệ thống SWIFT. Xem thêm tại Ủy ban châu Âu.
• Cấm vận Cuba: Mỹ duy trì lệnh cấm vận toàn diện từ năm 1962, cấm mọi giao thương và du lịch thương mại, dù đã có một số nới lỏng vào thời chính quyền Obama.

Tác động của cấm vận

Đối với quốc gia bị cấm vận

• Suy giảm tăng trưởng kinh tế, mất nguồn thu từ xuất khẩu.
• Lạm phát tăng, khan hiếm hàng hóa thiết yếu, đặc biệt là y tế và thực phẩm.
• Hệ thống tài chính bị cô lập, giảm khả năng tiếp cận tín dụng và đầu tư quốc tế.

Đối với người dân

• Gia tăng thất nghiệp, đói nghèo và bất bình đẳng xã hội.
• Chất lượng cuộc sống giảm, thiếu thuốc men, thiết bị y tế.
• Nhiều trường hợp dẫn đến khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng, như tại Iraq thập niên 1990.

Đối với quốc gia áp đặt

• Doanh nghiệp trong nước mất thị trường hoặc gặp rào cản đầu tư.
• Chi phí giám sát và thực thi cấm vận cao, đặc biệt nếu bị vi phạm hoặc lách luật.
• Ảnh hưởng đến mối quan hệ ngoại giao và thương mại với các quốc gia trung lập hoặc thân thiết với bên bị cấm vận.

Hiệu quả và tranh cãi

Nhiều nghiên cứu cho thấy chỉ khoảng 30–40% các lệnh cấm vận đạt được mục tiêu chính trị đề ra. Một số yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả bao gồm:

• Mức độ phối hợp quốc tế trong việc thực thi cấm vận.
• Khả năng tự cung tự cấp hoặc tìm nguồn thay thế của quốc gia bị trừng phạt.
• Sự hỗ trợ của các cường quốc hoặc khối kinh tế lớn đối với quốc gia bị trừng phạt.

Bên cạnh đó, cấm vận bị chỉ trích khi gây thiệt hại nghiêm trọng cho người dân trong khi chính quyền vẫn tồn tại và duy trì chính sách bị phản đối. Một số tổ chức nhân quyền cho rằng cấm vận diện rộng có thể vi phạm nguyên tắc nhân đạo và cấu thành “trừng phạt tập thể”.

Các mô hình kinh tế về tác động của cấm vận

Trong kinh tế học, tác động của cấm vận có thể được mô hình hóa như sự thay đổi cung và cầu trên thị trường. Ví dụ, một lệnh cấm xuất khẩu có thể làm giảm nguồn cung, dẫn đến tăng giá nội địa. Trong trường hợp nghiêm trọng, nền kinh tế có thể chuyển sang trạng thái khan hiếm hoặc siêu lạm phát.

Công thức đo tổn thất phúc lợi xã hội do cấm vận có thể sử dụng mô hình dư thừa tiêu dùng và sản xuất. Ví dụ:

Lượng dư thừa tiêu dùng bị mất do giá tăng được tính theo:

$\Delta CS = \frac{1}{2} \times (P_2 - P_1) \times (Q_1 + Q_2)$

Trong đó:

• P_1, P_2 : mức giá trước và sau cấm vận
• Q_1, Q_2 : lượng tiêu dùng trước và sau

Kết luận

Cấm vận là công cụ quyền lực mềm quan trọng trong chính trị và quan hệ quốc tế, giúp các quốc gia gây áp lực mà không cần dùng đến vũ lực. Tuy nhiên, hiệu quả và tính chính đáng của cấm vận phụ thuộc vào cách thức triển khai, sự phối hợp quốc tế và đánh giá hậu quả nhân đạo. Để cân bằng giữa mục tiêu chính trị và đạo đức quốc tế, nhiều học giả đề xuất áp dụng trừng phạt thông minh (smart sanctions) – nhắm đến cá nhân hoặc lĩnh vực cụ thể thay vì áp dụng toàn diện.

Thông tin chi tiết và cập nhật các lệnh cấm vận trên thế giới có thể tham khảo tại:

• EU Sanctions Map
• OFAC – U.S. Department of the Treasury
• UN Security Council Sanctions